Οἱ βυζαντινές ρίζες τοῦ Θεάτρου Σκιῶν

Σχετικά μέ τό θέμα τῆς πατρότητας τῆς τέχνης τοῦ Θεάτρου Σκιῶν, εἶναι ἀλήθεια πώς ἡ βιβλιογραφία δέχεται (σέ σχετικά μεγάλο ποσοστό) ὅτι ἡ Κίνα ἀποτελεῖ τή γενέτειρα τοῦ Θεάτρου Σκιῶν, ἀκριβῶς ἐπειδή οἱ Κινέζοι κατέχουν τήν ἀρχαιότερη γραπτή μαρτυρία γιά τήν πρώτη ἐμφάνιση τῆς τέχνης αὐτῆς κατά τόν 11ο αἰώνα μ.Χ..

Ἡ παραπάνω παραδοχή ὁδήγησε τούς μελετητές στήν ἄποψη ὅτι τό Θέατρο Σκιῶν ἔφτασε στήν ἀνατολική Μεσόγειο ἀπό τήν Κίνα μέσω Τούρκων νομάδων.


Τά τελευταῖα χρόνια ὅμως πληθαίνουν οἱ φωνές γιά τή στενή σχέση τοῦ Θεάτρου Σκιῶν μέ τή βυζαντινή παράδοση καί κατ’ ἐπέκταση μέ τόν ἀρχαιοελληνικό πολιτισμό.



Ἡ σχέση αὐτή μπορεῖ νά προσδιοριστεῖ μέσω τῆς αἰσθητικῆς τοῦ Θεάτρου Σκιῶν, τῶν ἱστορικῶν μαρτυριῶν καί κυρίως τοῦ ἴδιου του πρωταγωνιστῆ του:

α) Ὡς πρός τή φιλοσοφία τοῦ Θεάτρου Σκιῶν, ἡ δισδιάστατη σκιά τῆς φιγούρας στό ἐπίπεδο φωτισμένο πανί παραπέμπει αἰσθητικά στήν περιγραφή τοῦ Σπηλαίου τῆς πλατωνικῆς «Πολιτείας», στήν ἐναλλαγή τοῦ φωτός μέ τό σκότος στά Ἐλευσίνια Μυστήρια καί στή γενικότερα κυρίαρχη θέση τῆς σκιᾶς στήν ἀρχαιοελληνική φιλοσοφία, μυθολογία καί τέχνη.

Ὡστόσο, παρατηρεῖται καί μιὰ πολύ πιό σημαντική σύζευξη τοῦ Θεάτρου Σκιῶν μέ τή βυζαντινή τέχνη μέσα ἀπό τήν ἀξιοποίηση τῆς δισδιάστατης ἀπεικόνισης τόσο στό τεντωμένο πανί ὅσο καί στή βυζαντινή ἁγιογραφία, ἀφενός γιά τήν ἀπεικόνιση τῶν φανταστικῶν ἱστοριῶν τοῦ Θεάτρου Σκιῶν καί ἀφετέρου γιά τήν ἀποτύπωση τῆς θεολογικῆς διδασκαλίας σχετικά μέ τόν (πέραν τοῦ τάφου) καινούριο κόσμο τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ.

β) Μέχρι προτινός παρατηροῦνταν πράγματι ἀπόλυτη ἀνυπαρξία γραπτῶν πηγῶν γιά τήν παρουσία τοῦ Θεάτρου Σκιῶν στή Μεσόγειο κατά τή βυζαντινή αὐτοκρατορία, τή στιγμή πού ἡ ἔρευνα διέθετε πολλές πληροφορίες γιά τό κουκλοθέατρο στόν ἴδιο χῶρο ἀπό τήν ἐποχή τῆς ἀρχαιότητας.

Τά πράγματα ὅμως ἄρχισαν νά ἀλλάζουν, ὅταν ἀποδείχτηκε ἀρχικῶς ὅτι οἱ Ὀθωμανοί δέν ἔφεραν τό Θέατρο Σκιῶν στήν Πόλη ἀπό τά βάθη τῆς Ἀνατολῆς ἀλλά ἀπό τήν Αἴγυπτο, μετά τή νικηφόρα εἴσοδο τοῦ κατακτητῆ Σελίμ τοῦ Α΄ στό Κάϊρο τό 1517.

Ἐπιπροσθέτως, ἡ θεωρία τοῦ Georg Jacob ὅτι οἱ Τοῦρκοι νομάδες ἔφεραν τό Θέατρο Σκιῶν στή Μεσόγειο ἀπό τήν Ἀνατολή, καταρρίφθηκε ἀπό τόν Theodor Menzel. Ὁ τελευταῖος κατάφερε νά ἀποδείξει τήν πλήρη ἀνυπαρξία τῆς τέχνης αὐτῆς σέ κομβικές περιοχές τῆς Ἀσίας (ὅπως εἶναι τό Ἰρὰν καί τό Τουρκεστάν), ἀπό τίς ὁποῖες πέρασαν οἱ Τοῦρκοι κατά τήν πορεία τους πρός τά δυτικά.

Τό πιό σημαντικό ὅμως εἶναι ὅτι κατά τά τελευταῖα χρόνια μελετήθηκαν καί ὁρισμένα κείμενα συγγραφέων τοῦ 4ου αἰώνα μ.Χ., οἱ ὁποῖοι σέ ἀνύποπτο χρόνο ἀποκαλύπτουν ὅτι ἡ τέχνη τοῦ Θεάτρου Σκιῶν ὑπῆρχε στήν ἀνατολική Μεσόγειο τῆς πρωτοβυζαντινῆς περιόδου σέ πρωτόλεια ἐνδεχομένως μορφή καί πιθανότατα παραμελημένη καί κυνηγημένη ἀπό τήν τότε ἐκκλησιαστική ἡγεσία.

γ) Ἡ στενή σχέση τοῦ Θεάτρου Σκιῶν μέ τή βυζαντινή παράδοση ἀποδεικνύεται ὅμως καί ἀπό τόν ἴδιο τόν Καραγκιόζη. Γιά τήν καταγωγή αὐτοῦ τοῦ ἥρωα ἔχουν διατυπωθεῖ πολλές ὑποθέσεις.

Μία ἀπό αὐτές προβάλλεται κυρίως ἀπό τούς Τούρκους ἐρευνητές καί βασίζεται σέ προφορικές παραδόσεις, ὑποστηρίζοντας ὅτι ὁ Καραγκιόζης ἦταν ὑπαρκτό πρόσωπο πού ἐργαζόταν ὡς χτίστης στήν Προῦσα τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.

Στήν πόλη αὐτή μάλιστα, ὑπάρχει καί τό μνῆμα ἑνός καραγκιοζοπαίχτη, τό ὁποῖο ἀποδίδεται ἐσφαλμένα στόν Καραγκιόζη.

Σύμφωνα ὅμως μέ ἄλλες θεωρίες, ὁ Καραγκιόζης δέν μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ὑπαρκτό πρόσωπο. Ἀντιθέτως, κατά τόν Γερμανό ἐρευνητή Reich, ὁ ἥρωας αὐτός ἕλκει τήν καταγωγή του ἀπό τούς μίμους, δηλαδή ἀπό τούς ἠθοποιούς τοῦ μιμικοῦ θεάτρου τῶν ἑλληνιστικῶν καί βυζαντινῶν χρόνων.

Ἐπίσης, ὅπως ὑποστήριξε πρῶτος ὁ Φώτης Κόντογλου, ὁ Καραγκιόζης εἶχε ἄμεσες ἐπιδράσεις καί ἀπό τά Πτωχοπροδρομικά κείμενα τοῦ 12ου αἰώνα μ.Χ. κυρίως ὡς πρός τό ὕφος τῆς παρόμοιας κοινωνικῆς διαμαρτυρίας πού ἀσκοῦσαν.

Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, οἱ Τοῦρκοι ἐρευνητές ἐπικαλοῦνται τήν τούρκικη προέλευση τοῦ ὀνόματος τοῦ Καραγκιόζη (Kara=μαῦρος + Goz=μάτι), γιά νά ὑποστηρίξουν τή μή βυζαντινή καί κατ’ ἐπέκταση τήν τούρκικη καταγωγή τοῦ ἥρωα αὐτοῦ.

Ἡ ἄποψή τους ὅμως εἶναι ἀντίθετη μέ τήν ἑλληνική ἑρμηνεία (ἀπό τήν ἐποχή τῆς ἀρχαιότητας) τοῦ ὀνόματος τοῦ Καραγκιόζη πού σημαίνει ὁ Μαυρομάτης, δηλαδή «ὁ ἔχων μέλαν ὄμμα», ὁ ὁποῖος δέν βλέπει μέ τά φυσικά του μάτια ἀλλά μέ τό νοῦ.

Ὁ Μαυρομάτης λοιπόν δηλώνει τόν ἔξυπνο καί σοφό ἄνθρωπο, κάτι πού ἰσχύει καί γιά τήν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος Αἴσωπος.

Πηγή: Αγία Ζώνη

Εικόνα από: silezukuk

το «σπιτάκι της Μέλιας»