Ο λαϊκισμός, το κράτος και ο εκσυγχρονισμός στην Ελλάδα: μια ιστορική προοπτική

HO Editor
Ο Άγγελος Χρυσογέλος

Από την έκρηξη της ελληνικής κρίσης το 2010, λίγες έννοιες έχουν τραβήξει την προσοχή των δημόσιων και ακαδημαϊκών συζητήσεων στην Ελλάδα περισσότερο από τον λαϊκισμό. Στη λαϊκή ομιλία, ο λαϊκισμός - που συχνά θεωρείται ως ανεύθυνη μακροοικονομία και δημαγωγία - θεωρείται συνήθως ο λόγος πίσω από την εμφάνιση της κρίσης. Στην ακαδημαϊκή έρευνα υπάρχει έντονη συζήτηση μεταξύ εκείνων που ορίζουν τον λαϊκισμό ως μια λαβυρινή ιδεολογία που απειλεί την πολιτική σταθερότητα και τη δημοκρατία και όσοι θεωρούν τον λαϊκισμό ως ένα απαραίτητο χειραφετητικό έργο που δίνει τη δυνατότητα στον λαό να αντισταθεί σε εχθρικές οικονομικές πολιτικές.



Σε ένα πρόσφατο άρθρο για τη Διεθνή Επισκόπηση Πολιτικών Επιστημών , προκαλώ ορισμένες κοινές αντιλήψεις για τον λαϊκισμό και υπερβαίνω τις πολωμένες απόψεις του ελληνικού λαϊκισμού στη λογοτεχνία. Αφενός, σε ό, τι μπορεί να φαίνεται εκπληκτικό στους περιστασιακούς παρατηρητές της ελληνικής πολιτικής, προτείνω ότι ο λαϊκισμός είναι ένα σχετικά σπάνιο φαινόμενο στην Ελλάδα. Από την άλλη πλευρά, προτείνω μια άποψη ουδέτερης από άποψη αξίας λαϊκισμού ως αντίδραση στην εγγενώς απομεμακρυσμένη θέση της Ελλάδας έναντι της Δύσης και της Ευρώπης.

Η εννοιοποίηση του λαϊκισμού μου βασίζεται πρωτίστως στο έργο του Ερνέστο Λάκλαου, ο οποίος τον χαρακτήρισε περίφημα ως έναν ανταγωνιστικό λόγο που χωρίζει τον πολιτικό τομέα σε δύο στρατόπεδα, τα «λαϊκά» και τα «επίσημα» στρατόπεδα. Ο λαϊκιστικός λόγος χρησιμοποιεί τον «λαό» ως ένα λεγόμενο άδειο σηματοδότη, δηλαδή έναν όρο που μπορεί να συγκεντρώσει πολλαπλές απογοητευμένες κοινωνικές απαιτήσεις και περιθωριοποιημένες ομάδες.

Ο λαϊκισμός εμφανίζεται λίγο περισσότερο από την έκφραση μιας περιορισμένης μεροληψίας. Ξεκινά με την οικοδόμηση μιας οριοθετημένης πολιτικής ταυτότητας που αντιδρά σε αντιπροσωπευτικά και ουσιαστικά κοινωνικοοικονομικά ελλείμματα και την ανικανότητα των επίσημων νομιμοποιητικών λόγων να συμπεριλαμβάνουν κανονικά όλα τα μέλη της πολιτικής κοινότητας. Αλλά ο λαϊκισμός έχει και τη φιλοδοξία να ξεπεράσει την αρχική του μεροληψία, υποσχόμενος να επιβάλει τη διαδοχική κατασκευή του «λαού» ως ένα νέο κυρίαρχο ορισμό της φύσης και του χαρακτήρα της πολιτικής κοινότητας - δηλαδή να οικοδομήσει μια νέα «ηγεμονία» στην ορολογία του Laclau. Έτσι, οι λαϊκιστές λόγοι είναι πάντα διακλαδισμένοι μεταξύ του παροικιανισμού και του οικουμενισμού.

Από αυτή την άποψη, ο λαϊκισμός αντανακλά θεμελιώδεις κρίσεις ένταξης σε μια πολιτεία - ποιος είναι μέλος και πώς ορίζεται η «πραγματική» πολιτική κοινότητα. Αυτές συνήθως προκαλούνται από πολιτικές και οικονομικές μεταβολές, και ειδικότερα τον κοινωνικοοικονομικό εκσυγχρονισμό που βασίζεται στην ελίτ. Αλλά ο εκσυγχρονισμός δεν είναι μια νησιωτική διαδικασία. Αντικατοπτρίζει την προσπάθεια ενός κράτους να προσαρμοστεί σε διεθνείς γεωπολιτικούς και οικονομικούς αστερισμούς, καθώς και κυρίαρχους διεθνείς κανόνες κατάλληλου πολιτικού και οικονομικού κανόνα. Ο εκσυγχρονισμός και η αμφισβήτηση του είναι διεθνούς εμβέλειας, ακόμα περισσότερο για μια χώρα όπως η Ελλάδα, η οποία ανέκαθεν καταλαμβάνει μια περιοριστική θέση όσον αφορά τη δυτική και την ευρωπαϊκή νεωτερικότητα.

Διαδοχικές ατζέντα εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα - από το κράτος συγκεντρωτισμό υπό την βαυαρική αντιβασιλεία στη δεκαετία του 1830 για να βενιζελικών αλυτρωτισμού στη δεκαετία του 1910, στις εξαγωγές εκβιομηχάνιση στη δεκαετία του 1950, και την ένταξη στην Ευρωπαϊκή κοινή αγορά και τη νομισματική ένωση στη δεκαετία του 1990 - μπορεί να θεωρηθεί ως προσπάθειες των κρατικών ελίτ για να συγχρονίσετε το ελληνικό κράτος με την κυρίαρχη Δυτική ιδέες σχετικά με τις κατάλληλες πολιτικές και οικονομικές κανόνα - από τη φωτισμένη-αυταρχικό κράτος με το βιομηχανοποιημένο έθνος-κράτος, το καπιταλιστικό κράτος των ενσωματωμένων φιλελευθερισμού, και την ευρωπαϊκή διάσταση κατάσταση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Όπως παρουσιάζω στο άρθρο μου, όλες αυτές οι ατζέντες εκσυγχρονισμού επέστησαν την καθολικότητα των ιδεών του δυτικού νεωτερισμού για να δικαιολογήσουν τους εαυτούς τους στα μάτια ενός πληθυσμού που είχε συχνά ελάχιστη όρεξη για εμπεριστατωμένη αλλαγή. Στις δημοφιλέστερες αντιδράσεις, η λαϊκή αντίδραση μεταμορφώθηκε σε γεμάτες λαϊκιστικές ρήξεις: η λαϊκή εξέγερση του 1843 εναντίον της Βαυαρικής απόλυτης μοναρχίας, η επανάσταση του 1909 και το στρατιωτικό πραξικόπημα, το απογοητευτικό μαζικό κίνημα της δεκαετίας του 1960 που βρήκε τελικά την εξουσία μέσω εκλογικών μέσων το 1981 , και το τετραγωνικό κίνημα του 2011 που δημιουργήθηκε από την αντίδραση στην επιβολή λιτότητας που επιβάλλεται από την ΕΕ.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις μπορεί κανείς να ανιχνεύσει ένα πρότυπο: α) Εμφανίζεται ένα ευρύ λαϊκό κίνημα που προκαλεί το σύνολο του συστήματος με βάση μια εναλλακτική οικουμενικότητα. β) Αυτό το δημοφιλές συμβάσεις κίνηση σε ένα πιο περιορισμένο, πιο τοπικιστικά λαϊκιστική ταυτότητας (οι αυτόχθονες στη συνταγματική συνέλευση 1843-1844, οι αντιβενιζελικών του 1915-1922, 1985 εκστρατεία επανεκλογής του ΠΑΣΟΚ, το αντιμνημονιακό πολιτικό στρατόπεδο του 2012- 15) που απορρίπτει θεμελιωδώς τους οικουμενιστικούς ισχυρισμούς του εκσυγχρονισμού που εμπνέεται από τη Δύση και πολωνεί εναντίον των εγχώριων υποστηρικτών του. γ) κρατική ελίτ rearticulate την καθολικότητα του εκσυγχρονισμού σε νέες, εκτεταμένες ορισμούς της πολιτικής κοινότητας, συνήθως υφαίνονται γύρω από τον αντίπαλο σημαίνον του «έθνους» - π.χ. την έκδοση του αλυτρωτισμού ως επίσημη ιδεολογία μετά το 1844, ή η φιλελεύθερη εκδημοκρατισμό του 1974 .

Αυτός ο λογαριασμός μπορεί να υποδηλώνει ότι και εγώ βλέπω τον λαϊκισμό ως μόνιμο χαρακτηριστικό της ελληνικής πολιτικής. Στην πραγματικότητα, η κατανόησή μου για τον λαϊκισμό βλέπει μόνο τις λαϊκιστικές ρωγμές που εκφράζουν τη γενικευμένη δυσαρέσκεια με το ρυθμό και το περιεχόμενο του εκσυγχρονισμού, καθώς και την επακόλουθη μετασχηματισμό τους σε λαϊκιστικές ταυρομαχίες, αντι-εκσυγχρονιστικές ταυτότητες, ως γνήσιο λαϊκισμό. Τι αισθάνεται σαν ενδημικό λαϊκισμό που έχει από καιρό μαστίζεται Ελλάδα πρέπει να δει πιο κριτικά και περιπτώσεις είτε της στρατηγικής χρήσης των διχαστικών συζητήσεις για την νομιμοποίηση των πολιτικών που εδώ και καιρό εκτρέπονται από τους αρχικούς στόχους της νωρίτερα λαϊκιστική ρήξεις (ρητορική του Παπανδρέου μετά το 1985? Η υποτιθέμενη λαϊκισμό του ο συνασπισμός ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ σήμερα).

Οι συνέπειες της ανάλυσής μου για την κατανόησή μας για την τρέχουσα κρίση είναι διττές. Πρώτον, αμφιβάλλω ότι ο συνασπισμός ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ εξακολουθεί να είναι λαϊκιστής, αφού παραιτήθηκε από τον στόχο της ριζικής επανευθυγράμμισης της σχέσης της Ελλάδας με την ΕΕ τον Ιούλιο του 2015. Οι πρώτοι έξι μήνες στην εξουσία εξέφρασαν τα βασικά αιτήματα της λαϊκιστικής ρήξης του 2011, με πιο διχαστικό τρόπο, καθώς αυτά τα αιτήματα όχι μόνο στρέφονταν κατά της ΕΕ, αλλά γαλβανίζονταν και μια επιμελή πόλωση εναντίον των εγχώριων αντιπάλων (όπως εκφράστηκε στην εκστρατεία του δημοψηφίσματος του Ιουνίου). Μετά τον Ιούλιο όμως, η υπολειμματική πολωτική ρητορική του ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ παίζει τον αντίθετο ρόλο, δηλαδή την εξημέρωση της διαφωνίας.

Δεύτερον, βλέπω τους λόγους πίσω από τη σοβαρή απο-νομιμοποίηση του ελληνικού κράτους από το 2010 όχι στον λαϊκισμό ως τέτοιο, αλλά στην κυριαρχία των υπολειπόμενων λαϊκίστικων ομιλιών στη νομιμοποίηση του εκσυγχρονισμού μετά τα μέσα της δεκαετίας του '90. Αυτό ήταν αποτέλεσμα κυρίως των τακτικών συμφερόντων ενός κόμματος - του ΠΑΣΟΚ - να συμβιβάσει τη στήριξή του προς τις μεταρρυθμίσεις που βασίζονται στην αγορά και την ένταξη στην ΟΝΕ τη δεκαετία του 1990 με τις υλικές απαιτήσεις πολλών από τους βασικούς ψηφοφόρους της. Με τον τρόπο αυτό ο εκσυγχρονισμός ενσωματώθηκε λιγότερο σε ένα λόγο της συμμετοχής και της εθνικής ενότητας, παρά σε ένα οπτικοακουστικό λόγο της πόλωσης εναντίον μιας συνεχώς απειλητικής, πάντα οπίσθιας εμφάνισης «Δικαίωμα» και της απογοήτευσης με τις εικαζόμενες έμφυτες παθολογίες ενός απελπιστικά συντηρητικού και αντιδραστικού κοινωνία.

Ο Δρ Άγγελος Χρυσογέλος διδάσκει πτυχιούχος Διεθνών Σχέσεων & Πολιτικής, King's College London