Προ-ϋπολογίζοντας (συμμετοχικός προϋπολογισμός)

Πώς ο Συμμετοχικός Προϋπολογισμός έχει διαδοθεί παγκοσμίως. Πηγή: Sintomer et al., 2010

Γράφει ο Παναγιώτης Καρκατσούλης

Εάν ρωτήσει κανείς τον μέσο «ψαγμένο» Έλληνα τι σχέση έχει ο προϋπολογισμός που συζητείται στη Βουλή με τον διάσημο «συμμετοχικό προϋπολογισμό» του Porto Allegre, το 1989, θα μας απαντήσει «όση ο φάντης με το ρετσινόλαδο». Ο προϋπολογισμός του κράτους αποτυπώνει την βούληση της κυβέρνησης να διαχειριστεί μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο τις δημόσιες πολιτικές του. Ο συμμετοχικός προϋπολογισμός, πάλι, ήταν ένα εργαλείο εκδημοκρατισμού και χαρακτηριστικό της μετάβασης μιας πολιτείας- εν προκειμένω, της Βραζιλίας- από ένα στρατιωτικό και αυταρχικό σ’ ένα δημοκρατικό καθεστώς. Οπότε, στην επόμενη ερώτηση με μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίας, «τι σχέση έχει ο συμμετοχικός προϋπολογισμός με τον προϋπολογισμό των ΗΠΑ;» η «φυσιολογική» απάντηση είναι «καμία απολύτως».

Συμβαίνει, ωστόσο, ακριβώς το αντίθετο: Ο συμμετοχικός προϋπολογισμός είναι «trendy» στις ΗΠΑ! Αυτό δεν σημαίνει ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες αποφάσισαν να μετακομίσουν προς την Λατινική Αμερική αλλά ότι υιοθέτησαν την λογική του συμμετοχικού προϋπολογισμού. Για εκείνους που παρακολουθούν τις εξελίξεις, τούτο είναι φυσικό επακόλουθο για μια χώρα και μια διοικητική παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο προϋπολογισμός δεν αποτελεί «κουβά» δολλαρίων αλλά το ÂÂÂ κεντρικό εργαλείο εφαρμογής δημόσιων πολιτικών και, κατ’ επέκταση, ανάπτυξης των δημόσιων οργανώσεων. Συγκεκριμένες αμερικανικές πολιτείες είχαν αρχίσει, ήδη προ πενταετίας, χωρίς τυμπανοκρουσίες να πειραματίζονται με τον συμμετοχικό προϋπολογισμό (Σικάγο, Νέα Υόρκη) και τα αποτελέσματα ήταν θετικά. Στα βασικά πλεονεκτήματα του συγκαταλέγονται:

-Τα προγράμματα/έργα/δραστηριότητες που περιλαμβάνονται στον προϋπολογισμό αποτελούν τη συλλογική κατάληξη μιας διαβουλευτικής διαδικασίας με τους πολίτες. Εάν τα χρήματα του προϋπολογισμού διατεθούν στην εκπαίδευση, την υγεία, κλπ, όλα αυτά είναι συλλογικές αποφάσεις κι όχι επιβεβλημενες εκ των άνω.

-Η συμμετοχή της κοινωνίας πολιτών στον προϋπολογισμό δημιουργεί αίσθημα «ιδιοκτησίας» στους πολίτες οι οποίοι νοιάζονται, προσωπικώς, πλέον, για την τήρηση και την ÂÂÂ καλή εφαρμογή του. Τούτο συμβάινει, ιδιαίτερα, σε συμμετοχικούς προϋπολογισμούς Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης.

-Ο συμμετοχικός προϋπολογισμός λειτουργεί, επομένως, και ως δίχτυ ασφαλείας έναντι των καταχρήσεων, υπερβολών ή παραλείψεων των πολιτικών (εξ αιτίας των χειρισμών των οποίων, οι προύπολογισμοί, συνήθως αποδεικνύονται ελλειμματικοί ή ανεφάρμοστοι).

-Το βασικό πλεονέκτημα του συμμετοχικού προϋπολογισμού είναι η μεγαλύτερη διασφάλιση της κοινωνικής δικαιοσύνης, κάτι που δεν μπορεί να εγγυηθεί ο παραδοσιακός προϋπολογισμός.

-Αντίθετα, απ’ ότι πολλοί φοβούνται, ο συμμετοχικός προϋπολογισμός αποδεικνύεται αποτελεσματικός σε περιόδους κρίσης και στενότητας πόρων. Οι πολίτες δεν ενοχλούνται τόσο πολύ από την στενότητα των πόρων αλλά από την ανισοκατανομή τους (και από την εκμετάλλευσή τους από τις ίδιες ελίτ που ευθύνονται για την κρίση).

-Ο συμμετοχικός προϋπολογισμός διαφυλάσσει το ελάχιστο του κοινωνικού κράτους το οποίο, ως γνωστόν, σε περιόδους κρίσης, βάλλεται πρώτο και αποδομείται εύκολα από τις πλουτοκρατικές ελίτ. Ισχυριζόμαστε ότι ο συμμετοχικός προϋπολογιμός μπορεί να αποτελέσει αντίδοτο σε μια οριζόντια προκρούστεια πολιτική λιτότητας, αφού μέσω αυτού διευκολύνεται ο επαναπροσδιορισμός των προτεραιοτήτων. Έξυπνες λύσεις θα μπορούσαν να προταχθούν στη θέση τετριμένων κατηγοριών δαπανών που μπορεί να μην αξιολογηθούν ως πρώτες προτεραιότητες. Ένα έξυπνο σύστημα μεταφοράς, για παράδειγμα, θα μπορούσε να αντικαταστήσει τη χρηματοδότηση δικτύων με περιορισμένη αποδοτικότητα.

-Ο συμμετοχικός προϋπολογισμός δεν είναι απλώς μια ιδέα ή ένα πακέτο επιθυμιών. Έχει μια συγκεκριμένη διαδικασία σχεδιασμού, εφαρμογής και αξιολόγησής του αντίστοιχη με εκείνη που έχουν οι αυξητικοί προύπολογισμοί. Η πρώτη πράξη για την εδραίωση ενός συμμετοχικού προύπολογισμού είναι η διενέργεια ενός οικονομικού ελέγχου των αποτελεσμάτων μιας δημόσιας οργάνωσης (audit). Με βάση τα ευρήματα του ελέγχου, ανασχεδιάζεται ο κατάλογος προτεραιοτήτων και οργανώνεται η διαβούλευση με βάση την οποία θα υπάρξει ο επανακαθορισμός τους. Εν τώ μεταξύ, εννοείται, ότι χρειάζεται η εκπόνηση διαφορετικού νομικού πλαισίου που να ορίζει την διαδικασία του προϋπολογισμού και να οριοθετεί τις υποχρεώσεις και τις προθεσμίες όσων τον εφαρμόζουν.

Επιστρέφοντας στην ελληνική πραγματικότητα, σ’ έναν ακρωτηριασμένο αυξητικό προϋπολογισμό, στο πρωταρχικό ερώτημα «για ποιον σκοπό θα πρέπει να δοθούν τα (δημόσια) χρήματα;», η απάντηση είναι μονοσήμαντη: «Μα, για να ζήσει η οργάνωση». Είναι αυτονόητο ότι τα χρήματα πρέπει να δίνονται, απλά, επειδή οι δημόσιες οργανώσεις έχουν συσταθεί με νόμους και δρουν νόμιμα. Δηλαδή, σύμφωνα με τα παρ’ ημίν ισχύοντα, οι δημόσιες οργανώσεις από την στιγμή που συστάθηκαν με νόμο πρέπει να καταναλώνουν δημόσιο χρήμα (και λογαρισμό να μην δίνουν). Παράδειγμα: Γενικός Γραμματέας Υπηρεσίας αποφασίζει να επισκεφθεί το Άγιον Όρος, προκειμένου να εξυπηρετήσει τις μεταφυσικές του ανησυχίες. Πρέπει το δημόσιο να πληρώσει το ταξίδι του; Εννοείται, πως ναι! Η δαπάνη είναι νόμιμη! Όπως νόμιμο είναι να πληρώνουμε όλοι εμείς τα τηλέφωνά τους, τα αυτοκίνητά τους, τα διόδια των ταξιδιών τους. Μα, θα υπάρχει κάποια επιστροφή, θα μπορούσε να αντιτείνει ένας καλόπιστος τρίτος. Ουδεμία απολύτως. Καλύπτουμε όλα τους τα έξοδα, απλά διότι είναι οι «εκλεκτοί». Το ίδιο ισχύει, βεβαίως, και για τους δημοσίους υπαλλήλους. Ακούμε πολύ συχνά, την αιτίαση ότι ο προϋπολογισμός είναι κατά το ήμισυ τουλάχιστον «ανελαστικές δαπάνες», οπότε δεν έχει «αναπτυξιακά» περιθώρια. Τι εστί «ανελαστική δαπάνη»; Μα, η μισθοδοσία, τι άλλο; Η μισθοδοσία η οποία πρέπει να καταβάλλεται, ευλαβικά, σε όλους, ανεξάρτητα από την επίδοση του καθενός.

Αυτή, όμως, δεν είναι η βασική συνθήκη διαιώνισης του πελατειακού κράτους; Το ότι δεν επιτρέπει αξιοκρατία, συναγωνισμό, προσπάθεια, ηγεσία, καινοτομία. Το ελληνικό πελατειακό κράτος έχει υποτάξει το σύνολο των λειτουργιών και των δομών του στις απαιτήσεις των κλεπτοκρατικών δικτύων που συγκροτούν οι πολιτικοί μαζί με συγκεκριμένες ομάδες συμφερόντων. Κι όλοι αυτοί, ένα πράγμα τρέμουν: Τον εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους και τον μετασχηματισμό του σ’ ένα σύγχρονο, ακηδεμόνευτο διοικητικό κράτος. Το πιο εντυπωσιακό δεν είναι η αντοχή του συστήματος αυτού αλλά το ότι, ακόμη και εν μέσω κρίσης, δεν έχει αλλάξει τίποτα σε σχέση με την βασική αυτή συνθήκη. Οι «μεταρρυθμιστές» Υπουργοί Οικονομικών και Διοίκησης αποφεύγουν, όπως ο διάβολος το λιβάνι, τις μεταρρυθμίσεις. Αρέσκονται στις «μεταρρυθμίσεις»- τις ψευδο-μεταρρυθμίσεις, δηλαδή, με τις οποίες προσπαθούν συστηματικά και επίμονα να παραπλανήσουν τον ελληνικό λαό που δεν συμμετέχει στο πάρτυ, ότι πασχίζουν να αλλάξουν τα πράγματα. Τα ΜΜΕ παίζουν καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής της εικονικής πραγματικότητας, αγιογραφώντας όλους όσους προσπαθούν να αποκρύψουν την ουσία των προβλημάτων και στη θέση τους να προβάλλουν ως μεταρρυθμίσεις τα όποια φληναφήματα που επεξεργάζονται πιθανοί και απίθανοι τύποι που παρεπιδημούν στα λαγούμια και τους διαδρόμους των υπουργικών γραφείων. Όλοι, χωρίς όνομα, δεν είναι εντυπωσιακό; Η επαφή με το φως τους ακυρώνει, πάραυτα…

Συγκεκεριμένα: Ποιος θα μας πει ποιο είναι το ανυπέρβλητο εμπόδιο να θεσπιστεί στην Ελλάδα ένας συμμετοχικός προϋπολογισμός, που να εγγυάται κάποια ελάχιστη οργανωτική αναπτυξη; Εμείς θεωρούμε ότι είναι, αδιαφιλονίκητα, το έλλειμμα εμπιστοσύνης των εθνικών κυβερνητών και των δανειστών προς το δημόσιο και τους ανθρώπους του. Προς τους ίδιους ανθρώπους που προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα, κάθε μέρα, με τους γλίσχρους πόρους που τους διατίθενται. Ποιος θα μας πει ποια είναι η ανυπέρβλητη αδυναμία προσδιορισμού στόχων και επιδιωκόμενων αποτελεσμάτων- ειδικά, στα τεχνικά Υπουργεία; Καμία, βεβαίως. Μήπως, όμως, όπως διατείνονται οι πολέμιοι των μεταρρυθμίσεων, υπάρχει αδυναμία του Γενικού Λογιστηρίου να παρακολουθήσει την εκτέλεση τέτοιων προύπολογισμών; Οχι, βεβαίως. Το ΓΛΚ είχε δρομολογήσει προϋπολογισμό προγραμμάτων επτά χρόνια πριν. Η προσπάθεια εκείνη ακυρώθηκε από τους επήλυδες των Μνημονίων. Μήπως, τέλος, υπάρχει αδυναμία του Ελεγκτικού Συνεδρίου να παρακολουθήσει την καλή η μη εκτέλεση τέτοιων προϋπολογισμών, γιατί θα υποχρεωθεί να μπει στην «ουσία» της πολιτικής; Ούτε.

Εννοείται ότι και καθυστερημένα αντανακλαστικά υπάρχουν και αντιδράσεις γραφειοκρατών για την διατήρηση του statusquo. Πλην όμως, το να προβάλλονται αυτά τα εμπόδια από τους πολιτικούς ως άλλοθι, απλώς και μόνον συσκοτίζουν τις δικές τους επιδιώξεις να χρησιμοποιούν τον προύπολογισμό ως εργαλείο ελέγχου του κράτους. Μετά από πέντε συναπτά έτη ενός διοκητικού Γολγοθά, ένα είναι βέβαιον: Ουδεμία «bingbang» μεταρρύθμιση δεν πρόκειται να δρομολογηθεί από τις πολιτικές ελίτ που έχουν την ευθύνη της διακυβέρνησης. Τουλάχιστον όχι, όσο στο εσωτερικό των κομμάτων τους και στην κοινωνία δεν διαμορφώνονται ομάδες πίεσης και δεν υποστηρίζονται πραγματικές ματαρρυθμιστικές ιδέες και προγράμματα που να τους πιέζουν να αλλάξουν ρότα.