Οι κρυφοί “υπολογιστές” του Πανεπιστημίου Harvard

Elpiniki Lyberis
Όταν ο αστρονόμος Edward Pickering ανέλαβε την θέση του επικεφαλής του Harvard College Observatory, το 1881, είχε ένα όνειρο: να χαρτογραφήσει τον νυχτερινό ουρανό και όλα τα αστέρια του. Το παρατηρητήριο διέθετε τηλεσκόπια τα οποία κατέγραφαν τον ουρανό και αποτύπωναν τις καταγραφές του σε αρνητικά. Ποιος θα έκανε την λίστα και την καταγραφή των ουράνιων σωμάτων που αποτυπώνονταν στα αρνητικά; Μα οι ανθρώπινοι υπολογιστές της εποχής: γυναίκες. Και η συμβολή των γυναικών αυτών στην αστρονομία, θα έμενε στην αφάνεια για πάρα πολλές δεκαετίες.




Η καταγραφή των ουράνιων σωμάτων από τα αρνητικά των τηλεσκοπίων θεωρούνταν «γραμματειακή» δουλειά εκείνη την εποχή και έτσι, ο Edward Pickering ανάθεσε στην υπηρέτριά του, Williamina Fleming να ξεκινήσει την διαδικασία. Η κυρία Fleming αποδείχθηκε τόσο επαρκής και τόσο σχολαστική που, ο Pickering προσέλαβε άλλες 80 κυρίες να κάνουν ολοκληρώσουν την διαδικασία, μέχρι και τον θάνατό του το 1919. Οι «υπολογιστές» του Pickering ήταν πολύ περισσότερα πράγματα από απλοί καταγραφείς. Με τρομερή επιμέλεια κατηγοριοποιούσαν τα ουράνια σώματα και τις παρατηρήσεις τους, ενώ έχουν αποτελέσει αφορμή για σοβαρές ανακαλύψεις, ειδικά τώρα που οι ερευνητές του Harvard ψηφιοποιούν την δουλειά τους.

Η διαδικασία ήταν η εξής: οι αστρονόμοι του παρατηρητηρίου φωτογράφιζαν τον νυχτερινό ουρανό σε γυάλινες πλάκες, χρησιμοποιώντας κάμερες που ήταν προσαρτημένες σε τηλεσκόπιο. Οι πλάκες αυτές, που αποτύπωναν μαύρες κουκίδες σε ένα γκρι φόντο, έπρεπε να καταλογοποιηθούν, να καταγραφούν και να συγκριθούν με ήδη υπάρχουσες καταγραφές που υπήρχαν σε ουράνια σώματα σε αντίστοιχες θέσεις από το παρελθόν. Η μέθοδος αυτή συνεχίστηκε μέχρι και το 1990 όταν οι αστρονόμοι ξεκίνησαν να χρησιμοποιούν ψηφιακές μηχανές.



Οι «υπολογιστές» του Pickering αρχειοθέτησαν και ανέλυσαν 572.000 τέτοιες πλάκες. Εργάζονταν έξι ημέρες την εβδομάδα στα υπόγεια του παρατηρητηρίου, δεν τους επιτρεπόταν η πρόσβαση στα τηλεσκόπια, ενώ αμείβονταν με 25-50 σεντς την ώρα, τα μισά απ’ όσα θα κέρδιζε ένας άντρας συνάδελφός τους. Το Harvard έχει ξεκινήσει από το 2004 να ψηφιοποιεί την εργασία του «χαρεμιού» του Pickering, (έτσι τις έλεγαν οι συνάδελφοί του), έχει ήδη δώσει στη δημοσιότητα μέρος της ψηφιοποίησης και υπολογίζει πως το έργο θα τελειώσει το 2017.

Το γεγονός ότι οι γυναίκες αυτές δεν είχαν πρόσβαση στα τηλεσκόπια του παρατηρητηρίου, δεν τις εμπόδισε από το να πραγματοποιήσουν σημαντικές ανακαλύψεις. Όπως για παράδειγμα ηAntonia Maury που εντόπισε το δεύτερο δυαδικό αστέρι (ένα σύστημα από δύο αστέρια που περιστρέφονται γύρω από ένα κοινό σημείο), λίγο καιρό αφότου ο ίδιος ο Pickering είχε εντοπίσει το πρώτο. Ήταν η πρώτη επίσης που υπολόγισε την διαδρομή που διένυαν αυτά τα αστέρια, αλλά και τον χρόνο που διαρκούσε η περιστροφή τους. Ο Pickering δημοσίευσε το 1890 τα ευρήματα της Maury, αναφέροντας απλά ότι εκείνη έκανε μία «προσεκτική μελέτη των αποτελεσμάτων». Καμία άλλη αναφορά. Σύντομα μετά από αυτό το περιστατικό η Maury έφυγε από το Harvard.

Έγραψε στον Pickering: “Δε νομίζω ότι είναι δίκαιο να παραδώσω την εργασία μου σε άλλα χέρια. Θα πρέπει να λάβω πλήρως τα εύσημα για την θεωρία μου». Επέστρεψε στο Harvard το 1895 για να αναπτύξει μία νέο μέθοδο κατηγοριοποίησης των ουράνιων σωμάτων με βάση την θερμοκρασία, αλλά έφυγε και πάλι αφού ο Pickering διαφώνησε μαζί της. Μία δεκαετία αργότερα, ο Δανός αστρονόμος Ejnar Hertzsprung χρησιμοποίησε το σύστημα της Maury στη μέθοδό του για τον εντοπισμό των γιγάντων και των νάνων.



Άλλος ένας «υπολογιστής» ήταν η Annie Jump Cannon, η οποία κατηγοριοποίησε περισσότερα από 350.000 ουράνια σώματα, απλοποιώντας κατά πολύ το σύστημα της Maury. Η Διεθνής Ένωση Αστρονόμων υιοθέτησε το σύστημα της Cannon το 1922 ως το επίσημο σύστημα κατηγοριοποίησης των σωμάτων, που χρησιμοποιείτε μέχρι και σήμερα. Με τη διαφορά πως το ονόμασαν σύστημα Harvard και όχι Cannon.

Σήμερα, οι ψηφιοποιημένοι κατάλογοι των «υπολογιστών» του Pickering εξακολουθούν και συνεισφέρουν σε εξαιρετικά σοβαρές ανακαλύψεις. Ερευνητές του Harvard και άλλων ιδρυμάτων χρησιμοποίησαν την ανακάλυψη της Henrietta Leavitt σχετικά με τον τρόπο που υποδεικνύουν οι μεταβλητοί αστέρες των Κηφείδων, τον υπολογισμό των διαστρικών αποστάσεων προκειμένου να ταυτοποιήσουν το φαινόμενο που έχει ονομαστεί Type la supernovae. O υπολογισμός αυτού του φαινομένου έκρηξης ενός από τα δύο ουράνια σώματα που ανήκουν διαδικά άστρα, απέδειξαν ότι ήταν πολύ πιο αδύναμα απ’ όσο αναμενόταν σύμφωνα με προηγούμενες μετρήσεις. Πράγμα που απέδειξε ότι το σύμπαν διαστέλλεται, δεν συστέλλεται όπως πίστευαν. Οι ερευνητές αυτοί, κέρδισαν το βραβείο Νόμπελ γι αυτή τους την ανακάλυψη το 2011.

Και εκείνη την εποχή, ελάχιστοι αναφέρθηκαν στην Leavitt, αλλά και τους υπόλοιπους μυστικούς «υπολογιστές» του Harvard. Σταδιακά όμως, έστω και αργά, η συμβολή τους στην σύγχρονη αστυνομία αποκαθίσταται, ιστορικά. Μπορείτε να δείτε την ψηφιοποίηση του αρχείου των γυναικών του Harvard, εδώ.