H ρητορική του φόβου και τα εργαλεία του κράτους

Η διαρκής ανασυγκρότηση της κυριαρχίας και η συντήρηση των εξουσιαστικών δομών της, ήταν ανέκαθεν το σημαντικό συστατικό για τη διαιώνισή της. Πέρασαν πάρα πολλά χρόνια από τότε που αρκούνταν απλά στην καταστολή της ελεύθερης βούλησης των ανθρώπων. Κατασκεύασε μηχανισμούς όπως ο στρατός και η αστυνομία, κατασκεύασε την οικονομία, την δημοκρατία και κατ’ επέκταση την πολιτική. Η διαρκής αυτή ανασυγκρότηση τής δίνει τη δυνατότητα να γίνεται περισσότερο αποτελεσματική, στον έλεγχο και την καταστολή, χρησιμοποιώντας ανά περιόδους, εργαλεία που εξελίσσονται ταυτόχρονα με την «πρόοδο» της ανθρωπότητας. Αυτά τα εργαλεία μπορεί να είναι η επιστήμη, η τεχνολογία καθώς και η προσεκτική μελέτη της κοινωνικής συμπεριφοράς των ανθρώπων στα αστικά κέντρα που κατασκεύασε. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι έννοιες όπως η «ψυχολογία του λαού» ή κοινωνική ψυχολογία, εμφανίστηκαν σχεδόν ταυτόχρονα με την δημιουργία των εθνών-κρατών, και τη συσσώρευση των ανθρώπων στα μεγάλα αστικά κέντρα, κατά την βιομηχανοποίηση της παραγωγής στα μέσα του 19ου αιώνα. Ο ερευνητικός τομέας της κοινωνικής ψυχολογίας, είναι σχετικός με το φαινόμενο που υποδηλώνεται με την έννοια της «μάζας» και την «νοητική ενότητα» της. Οι πρώτες έρευνες σχετικά με την «συμπεριφορά των μαζών» σχετίζονται με τις πρώτες πολυάριθμες αυθόρμητες εμφανίσεις και διεκδικήσεις των εργατών στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες του τέλους του 19ου αιώνα και αποτέλεσαν ένα ιδιαίτερο κοινωνικό φαινόμενο της εποχής. «Η συνάθροιση ανθρώπων αποκτά, κάτω από ορισμένες περιστάσεις, τελείως διαφορετικές ιδιότητες από αυτές που έχει το κάθε άτομο: σχηματίζεται αυτό που ονομάζεται ψυχολογικό πλήθος, το οποίο αποτελεί ένα και μόνον ον, με μια συλλογική ψυχή και το οποίο υπόκειται στον ψυχολογικό νόμο της νοητικής ενότητας των μαζών.» [1]

Η παραπάνω διαπίστωση δεν άργησε να χρησιμοποιηθεί από τους κρατικούς μηχανισμούς έτσι ώστε να μπορέσουν να κατασκευάσουν αυτό που λέγεται «κοινή γνώμη». Η έννοια της κοινής γνώμης και κατ’ επέκταση της κατασκευής ρεύματος γνώμης του «κοινού» δεν μπορεί να κατανοηθεί αν δεν ληφθούν υπ’ όψη οι παράγοντες διαμόρφωσης της, τα πολιτικά κόμματα, οι ομάδες πίεσης (π.χ. εργατικά σωματεία) και οι ετερόκλητες ομάδες ανθρώπων που συγκαταλέγονται σ’ αυτήν. Έτσι διαπιστώνεται πως η «κοινή γνώμη» αποτελεί ένα τεχνητό κατασκεύασμα με στόχο την χειραγώγηση των απόψεων των ανθρώπων και τη συγκαλυμμένη νομιμοποίηση των πολιτικών αποφάσεων (εταιρείες σφυγμομετρήσεων, ΜΜΕ, πολιτικά κόμματα).

Είναι εμφανές ότι αφού οι συνθήκες επηρεασμού των συναισθημάτων των ανθρώπων υπάρχουν, τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, υπάρχουν και οι δυνατότητες αυτό να γίνει ένα πολύ ισχυρό εργαλείο στα χέρια του Κράτους. Ένα από τα βασικά συναισθήματα του ανθρώπου είναι ο φόβος. Είναι η φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού απέναντι σε μια απειλή και ένας προστατευτικός μηχανισμός, αφού αποτελεί για τον οργανισμό σήμα ότι πρέπει να κινηθεί προκειμένου να διαφύγει τον κίνδυνο. Είναι το συναίσθημα που συνοδεύει τις ενστικτώδεις λειτουργίες επιβίωσης του ερπετοειδούς εγκεφάλου, του πιο πρωτόγονου δηλαδή τμήματος του εγκεφάλου μας, που είναι η πάλη, η φυγή και το πάγωμα. Οι δύο πρώτες αντιδράσεις ενεργοποιούνται όταν υπάρχει έστω μικρή δυνατότητα επιβίωσης από τον κίνδυνο, ανάλογα με τις συνθήκες, το πάγωμα είναι η φυσιολογική αντίδραση όταν δεν υπάρχει καμία δυνατότητα διαφυγής. Σε αντίθεση για παράδειγμα με τα ζώα, με λιγότερο εξελιγμένο εγκέφαλο από τον ανθρώπινο, που μπροστά στο φόβο ή παλεύουν ή τρέπονται σε φυγή, ο άνθρωπος επεξεργάζεται και διαχειρίζεται με διαφορετικό τρόπο, απόρροια της αλλοτρίωσης του από το σύγχρονο πολιτισμό με αποτέλεσμα το πάγωμα σαν εκμαθημένη αντίδραση. Η παθητική στάση (πάγωμα), λοιπόν, δεν είναι απόρροια χαμηλής νοημοσύνης, τεμπελιάς ή ανηθικότητας, όπως μεταφράζεται από πολλούς υπέρμαχους της δράσης.

Στην εποχή μας, ένας από τους μηχανισμούς που έχει αναλάβει την διαιώνιση αυτής της παθητικότητας είναι και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ). Η δύναμή τους μπορεί να καθορίζει την «ατζέντα» του τι θα προβληθεί και με ποιο τρόπο. Η δυνατότητα να «εικονοποιούν» την επικαιρότητα χρησιμοποιείται από το Κράτος, επειδή τα συμφέροντα τους είναι άλλες φορές ταυτόσημα και άλλες παράλληλα, αναπτύσσοντας έτσι μια σχέση αλληλεξάρτησης. Στον ελλαδικό χώρο, είναι γνωστή η διαπλοκή των συμφερόντων των μεγαλομετόχων ΜΜΕ με τα πολιτικά κόμματα, ανεξαρτήτως της όποιας «ιδεολογικής» απόχρωσης.

Η τηλεόραση βρίσκεται στην πρώτη θέση όσον αφορά το βαθμό επηρεασμού της «μάζας» ακριβώς λόγω της φύσης της να μπορεί να αναμεταδίδει την πληροφορία, σε διαφορετικές μορφές όπως κινούμενη εικόνα και ήχος, που μπορούν πιο άμεσα να επηρεάζουν την «κοινή γνώμη» και κατ’ επέκταση τη ψυχολογία της «μάζας». Ας δούμε για παράδειγμα πως πολλές φορές μονοθεματικά δελτία ειδήσεων «ξοδεύουν» ώρες τηλεοπτικού προγράμματος με το να παρουσιάζουν ειδικούς που αναλύουν κάποιο θέμα συνήθως πολιτικής φύσης. Αυτοί οι ειδικοί τη στιγμή της ανάλυσης έχουν τη δυνατότητα να αυξομοιώσουν το βαθμό σοβαρότητας ή ακόμα και επικινδυνότητας της σχετικής κατάστασης, βασισμένοι σε πρώτη φάση στην άγνοια του «κοινού» για την είδηση (όπως για παράδειγμα ο καταιγισμός οικονομικών όρων, κάτι που το μεγαλύτερο ποσοστό του τηλεοπτικού κοινού δεν είναι γνώστες, κατά τη διάρκεια της έναρξης της περιόδου της λεγόμενης «κρίσης»). Σε δεύτερη φάση αποβλέπουν στη χειραγώγηση της διαμορφούμενης άποψης, παρουσιάζοντας και ωραιοποιώντας τελικά τις «λύσεις» (όπως για παράδειγμα το γνωστό «κούρεμα»), πάντα με τη βοήθεια της πολιτικής χειραγώγησης. Αντιλαμβανόμαστε ότι όταν οι άνθρωποι βρίσκονται μπροστά σε άγνωστα πεδία και σε μια αβέβαιη προοπτική αισθάνονται σε κάποιο βαθμό το φόβο του τι θα συμβεί την επόμενη μέρα και παθητικά αποδέχονται τις πολιτικές επιλογές, άσχετα εάν αυτές είναι επιζήμιες για τις συνθήκες διαβίωσης τους.

Απέναντι στη κρατική καταστολή (φυσική ή συνειδησιακή) και την κατασκευή εικονικών συνθηκών και διλημμάτων, οι αναρχικοί μπορούμε να διαδραματίσουμε ένα πολύ σημαντικό ρόλο ανυπακοής και αντίστασης. Δεδομένων των συνθηκών, μπορούμε να δείξουμε ότι το ιδανικό της ελευθερίας, καθώς και οι ιδέες και οι πρακτικές μας μπορούν να οδηγήσουν στην ευημερία, παρά ο «πολιτισμός» που επιβλήθηκε στους ανθρώπους. Οφείλουμε να αναδείξουμε και να κάνουμε οικειοποιήσιμες και πάλι από τους ανθρώπους –οι οποίοι είναι συνηθισμένοι στην υπακοή και την παθητικότητα– τις δυνατότητές που έχουν ώστε να δημιουργήσουν τις καταστάσεις για μια καλύτερη ανεξούσια ζωή, καθώς και πόσο βλαπτική είναι η ύπαρξη του κράτους (και των κυβερνήσεών του) για την αυθυπαρξία των ανθρώπων.

Π.

[1] Η ψυχολογία της μάζας – Gustav Le Bon, 1895

(Παρατήρηση: Οι έννοιες του πλήθους και της μάζας κοινωνιολογικά και ψυχολογικά τείνουν να αποκτήσουν σχεδόν ταυτόσημη σημασία στις μέρες μας. Η διαφοροποίηση τους εκείνη την εποχή στηρίζεται σε διαφορετικές θεωρίες της ψυχολογίας που δεν χρειάζεται να αναλυθούν επί του παρόντος).
Από την ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 118, Ιούλιος-Αύγουστος 2012