1. Ένα ερώτημα που απασχολεί πολλούς ανθρώπους είναι κατά πόσο έχουν ελεύθερη βούληση ή όχι, κατά πόσο επιλέγουν ή τα πράγματα είναι προκαθορισμένα. Δεν είναι τόσο οικουμενικός κι έντονος αυτός ο προβληματισμός όσο είναι το θέμα του θανάτου, ή μάλλον της μεταθανάτιας κατάστασης, αλλά απασχολεί πολύ κόσμο.
Κάποτε μοιάζει πως όντως διαλέγουμε ανάμεσα σε δυο ή περισσότερες εκδοχές, κατευθύνσεις, πράξεις, δεσμεύσεις και άλλες επιλογές. Άλλοτε μοιάζει πως η φαινομενικά ελεύθερη επιλογή μας ήταν προκαθορισμένη.
Όμως, έχει καμιά πρακτική σημασία το ζήτημα;…
Αν έχεις μπροστά σου έναν δίσκο με διάφορα φρέσκα φρούτα της εποχής θα διαλέξεις αυτό που σου αρέσει περισσότερο ή νομίζεις πως είναι θρεπτικότερο – εφόσον δεν υπάρχουν άλλοι παράγοντες να πιέζουν. Θα μπορούσε δηλαδή αν είναι και το παιδί σου και ξέροντας τι του αρέσει να αφήσεις εκείνο το φρούτο για το παιδί. Αλλά πάλι εδώ φαίνεται να υπάρχει επιλογή. Διότι θα μπορούσες να σκεφθείς πως καλό θα του κάνει να μην έχει πάντα αυτό που του αρέσει κι έτσι να το πάρεις εσύ.
2. Κανονικά, από μια κοινή άποψη, μάλλον δεν έχουμε πολλή ελευθερία επιλογής. Και αν υπάρχει κάποιος μικρός έστω περιορισμός, τότε η ελεύθερη βούληση δεν είναι και τόσο ελεύθερη.
Η επιλογή μας πάντα περιορίζεται από τα διαθέσιμα υλικά στο άμεσο προσιτό περιβάλλον μας σε μια δεδομένη στιγμή.
Στο παράδειγμα των φρούτων αναφέραμε την παρουσία του παιδιού που ενδεχομένως θα επηρεάσει την επιλογή μας. Αλλά θα μπορούσαμε να δούμε και την περίπτωση απουσίας κάποιων φρούτων ή κάποιας ποικιλίας. Είναι, ας πούμε, τέλος φθινοπώρου. Στον δίσκο υπάρχουν μανταρίνια, πορτοκάλια, μήλα και αχλάδια, όχι όμως ρόδια ή λωτοί, κι εσύ επιθυμείς ένα ρόδι! Εδώ η βούληση σου, η επιθυμία σου περιορίζεται άμεσα. Οπωσδήποτε θα ασκήσεις την ελεύθερη βούληση σου στα προσφερόμενα φρούτα, αλλά ο περιορισμός υφίσταται.
Αυτό όπως γνωρίζουμε από πείρα ισχύει για πάρα πολλές περιστάσεις και πάρα πολλά πράγματα.
3. Περπατάς και βρίσκεις στο πεζοδρόμιο έναν διπλωμένο, φουσκωμένο φάκελο.
Τον ανοίγεις και μετράς €600! Είσαι ολομόναχος!
Τι θα κάνεις;
Θα κρατήσεις τα χρήματα μια κι έχεις ανάγκη για κάποιο πρόσθετο ποσό; Ή θα τα παραδώσεις στο αστυνομικό τμήμα, όπου ενδέχεται να υπάρχει ένα κύκλωμα το οποίο θα φροντίσει να τσεπώσει κάποιος «δικός τους» τα €600;
Ηθικό δίλημμα. Τέτοια έχουμε καθημερινά.
Εδώ σίγουρα ο άνθρωπος θα ασκήσει τη δική του βούληση.
4. Τι γίνεται με τον έρωτα;
Σχεδόν όλοι ερωτευόμαστε, ίσως μάλιστα πολλές φορές στη διάρκεια της ζωής μας.
Είναι φανερό πως δεν επιλέγουμε ούτε τον τόπο ούτε την ώρα μα ούτε και το πρόσωπο. Ξαφνικά ανακαλύπτουμε πως ερωτευθήκαμε το συγκεκριμένο άτομο.
Το ίδιο συμβαίνει και όταν ξε-ερωτευόμαστε. Ξαφνικά, αν και μπορεί να προηγήθηκε μια μικρή περίοδος σταδιακής απογοήτευσης, δεν είμαστε ερωτευμένοι πια με το συγκεκριμένο άτομο.
Αυτό συμβαίνει χωρίς να νιώθουμε πως ασκήσαμε τη βούλησή μας. Κάποτε μάλιστα, ακόμα κι αν ασκήσουμε τη βούλησή μας για κάποιο αποτέλεσμα, στο τέλος, παραδόξως, έχουμε το αντίθετο! Η διάνοια μας λέει ένα πράγμα, όμως άλλη δύναμη (ας πούμε το συναίσθημα) αποφασίζει διαφορετικά.
Προφανώς δεν υπάρχει ένα σταθερό, ενιαίο στοιχείο μέσα μας που επιλέγει και αποφασίζει για τόσο σημαντικά θέματα.
Νομίζουμε ίσως πως υπάρχει ένα ον, μόνιμο, σταθερό, ενιαίο, που επιλέγει ελεύθερα και αποφασίζει. Μα δεν είναι ακριβώς έτσι. Υπάρχουν διαφορετικά στοιχεία, διαφορετικές δυνάμεις που κονταροχτυπιούνται και κάποιο τελικά επικρατεί ενώ εμείς, ο εαυτός μας έτσι όπως τον νομίζουμε, σαφώς βρισκόμαστε στη θέση παρατηρητή.
5. Τι επιλογή έχουμε για το πότε γεννηθήκαμε και πότε θα πεθάνουμε;
Όλοι και όλες έχουμε ημερομηνία λήξης στο DNA μας. Επομένως η ελεύθερη βούλησή μας είναι μάλλον μια φαντασίωση, ή, στην καλύτερη περίπτωση, περιορισμένη από την παρουσία πολλών αντιμαχόμενων δυνάμεων μέσα μας και στην έλλειψη δύναμης να ξεπεράσουμε ορισμένα αναπόφευκτα γεγονότα όπως ο θάνατος.
Τελικά, μια αναλογία μπορεί να βοηθήσει.
Είναι όπως όταν ταξιδεύουμε σε ένα πλοίο που πηγαίνει, ας πούμε, νότια σε συγκεκριμένο λιμάνι. Μέσα στο πλοίο μπορούμε να κοιμηθούμε ή να μείνουμε ξύπνιοι. Μπορούμε να καθίσουμε και να φάμε ή να διαβάσουμε. Μπορούμε να πάμε στο μπαρ ή σε κάποιο κατάστημα ρούχων ή βιβλίων. Μπορούμε να περπατήσουμε προς τα πάνω ή κάτω, προς νότο ή προς βορρά, στη αντίθετη κατεύθυνση από την κίνηση του πλοίου!
Σε αυτά όλα έχουμε (ίσως) ελεύθερη επιλογή.
Αλλά δεν μπορούμε να περπατήσουμε έξω από το πλοίο – εκτός από πολύ εξαιρετικές συνθήκες.
Ούτε μπορούμε να αλλάξουμε τον τελικό προορισμό!
6. Η ελεύθερη βούληση δεν έχει ουσιαστική σημασία για τον άνθρωπο έτσι όπως τον ξέρουμε να είναι – εσωτερικά διαιρεμένος, ευμετάβλητος και ασταθής.
Μόνο όταν έχει εσωτερική ενότητα και πλήρη ευστάθεια, θα έχει όλα όσα υπονοούνται με την «ελεύθερη βούληση»!
Δείτε όλες τις δημοσιεύσεις της σειράς "Φιλοσοφία"
