Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία & Ελευθερία Της Βούλησης

Η Αφανής Πλευρά Του Φεγγαριού, Αυτά Που Δεν Διδάσκουν Στα Σχολεία

Επειδή μια παλιά παροιμία λέει πως οι μονόφθαλμοι βασιλεύουν πάντοτε των τυφλών, το εξής κείμενο έχει έναν διττό σκοπό, να παρουσιάσει πολύ συνοπτικά κάποιες πολύ αξιόλογες πτυχές της αρχαίας ελληνικής διανόησης οι οποίες ενίοτε λησμονούνται παντελώς ή αλλοιώνονται σκοπίμως ή ανεπίγνωστα, απ’ τα εκπαιδευτικά κοινωνικά συστήματα. Αφ’ ετέρου να καταρρίψει μέσω θεμελιωμένων επιχειρημάτων την έπαρση διαφόρων τριοδιτών «εθνικοφρόνων» ή προγονόπληκτων οι οποίοι σφετερίζονται και χρησιμοποιούν την ελληνική αρχαιότητα ως προκάλυμμα των διαφόρων αμφιβόλων ιδιοτελών σκοπών τους, με την ουσία της οποίας δεν έχουν δυστυχώς την παραμικρή σχέση. Πολλοί απ’ την άλλη μένουν με μια επιδερμική εντύπωση, ότι επειδή στα πλαίσια του αρχαίου κόσμου επικρατούσε ο θεσμός της δουλείας ή ο παγανισμός σε διάφορες πόλεις, ότι δεν αξίζει να μελετούμε την αρχαία διανόηση, κάτι που συνεπάγεται με μια διαστρεβλωμένη οπτική, μια παρεμφερή άποψη πως μαζί με το νερό της μπανιέρας πρέπει να πετάμε στο λούκι και το μωρό.

Στην 1η ενότητα θα αντικρούσω τις τραγελαφικές «πατριωτικές» εξάρσεις και φληναφήματα μέσω προσωπικών επιχειρημάτων αλλά και μέσω της σκέψης και των διατυπώσεων αρκετών διανοητών της αρχαιότητας. Πρώτα πρώτα ο αρχαίος κόσμος που εκτείνεται στον ελλαδικό χωροχρόνο, απ’ τα παράλια της Ιωνίας, την κυρίως Ελλάδα ως την Αλεξάνδρεια και την Κ. Ιταλία, ουδέποτε αποτέλεσε κάτι το απολύτως ομοούσιο, αλλά υπήρξε μια μεγάλη σφαίρα συνεχούς δημιουργίας ετερόκλιτων και ενίοτε αντικρουόμενων στοιχείων και ιδεών. Κατά συνέπεια η ομαδοποίηση οποιασδήποτε ενιαίας χώρας ή «καταστάσεως» αποτελεί μια εξιδανικευμένη ρομαντική φαντασίωση, προϊόν μιας επιπόλαιης ημιμάθειας. Ήδη απ’ τη Γεωμετρική περίοδο και το 1.100 π.Χ. με την κάθοδο των Δωριέων, φύλα που υποθετικά επαναπατρίστηκαν από τον βορρά κατέφθασαν στην Πελοπόννησο και προσμείχθηκαν με τις εντόπιες φυλές. Ο Μινωικός πολιτισμός αποτελεί επίσης μεγάλο μάρτυρα των πολιτισμικών επιδράσεων που δέχτηκαν οι τότε Κρήτες απ’ τον Αιγυπτιακό πολιτισμό κυρίως μέσω των τοιχογραφιών τους και άλλων στοιχείων.


Καθώς επίσης τα συχνά διαφορετικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά των προτομών και κατατομών τους μαρτυρούν πως στο παρελθόν κατάγονταν και προήλθαν από ξεχωριστές φυλές, όπως και οι διαφορετικές διάλεκτοι που χρησιμοποιούσαν (Ιωνική, Αττική, Δωρική Σικελική). Συνεπώς η Ελλάδα υπήρξε ένα ανοιχτό «σύστημα» επιρροών και επ’ ουδενί μια περιχαρακωμένη χώρα. Στην Ελλάδα όπως και στην Ρώμη πρίν από την έλευση του χριστιανισμού δεν υπήρξε ποτέ στην πραγματικότητα απολύτως ενιαίο κράτος, αλλά αυτόνομες πόλεις-κράτη που μάλιστα λάτρευαν συχνά πέρα απ’ τα κοινά τους έθιμα και εφέστιους ξεχωριστούς θεούς, ήθη και έθιμα. Σε αρκετές ιστορικές φάσεις όπως μαρτυρούν ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφών απ’ τον περίφημο Πελοποννησιακό Πόλεμο και έπειτα, οι αντεγκλήσεις, οι παροδικές συμμαχίες και οι φιλονικίες των πόλεων-κρατών οδήγησαν στην σταδιακή παρακμή του κλασικού αρχαίου κόσμου. Δεν μπορώ λοιπόν να εντοπίσω πουθενά αυτό το ακραιφνές «κράτος» κάτω απ’ την σκέπη του οποίου στεγάζονταν τόσο ιδανικώς «ενωμένοι» οι αρχαίοι μας πρόγονοι… Η ξεφτισμένη φράση «πας μη Έλλην βάρβαρος» ηχεί σήμερα μόνο ως κενή αστειολογία, καθ’ ότι η ρήση αυτή επικρατούσε τότε επειδή ο λεγόμενος ελληνικός κόσμος σε σύγκριση με τους υπόλοιπους λαούς του τότε κόσμου, είχε επιτύχει να πραγματοποιήσει ένα σημαντικό άλμα σε θέματα όπως γλώσσα, επιστήμη, τέχνη και τεχνολογία. Όλα αυτά έχουν να κάνουν όμως με ένα απομακρυσμένο παρελθόν 2.500 χρόνια πρίν, ενώ ενδιάμεσα έχουν μεσολαβήσει αναρίθμητες πολιτισμικές και κοινωνικές μεταβολές. Οι ίδιοι επίσης έλεγαν ότι Έλλην είναι αυτός που μετέχει της ελληνικής παιδείας και όχι αυτός που απλώς φέρει την ελληνική υπηκοότητα, και λέγοντας «ελληνική παιδεία» εννοούσαν μια ευρύτερη σημασία, η οποία παρέπεμπε στη μύηση του ανθρώπου στις παραπάνω πολιτισμικές προϋποθέσεις, που ίσχυαν επαναλαμβάνω για το τότε και όχι δυστυχώς για το σήμερα. Αποτελεί θρασύτατη κομπορρημοσύνη και φαντασιοπληξία λοιπόν, το να λέμε ότι «εμείς» μεταλαμπαδεύσαμε τα «φώτα» στη Δύση, γιατί δεν το κάναμε «εμείς», αλλά κάποιοι άνθρωποι που έζησαν και έδρασαν στον ίδιο γεωγραφικό χώρο που εμείς ζούμε σήμερα, και η ιδιοποίηση των έργων τους αποτελεί έναν αστήρικτο και χυδαίο σφετερισμό από μέρους μας, μια αγωνιώδη αναζήτηση σ’ ένα αποκούμπι και αντέρεισμα για να δραπετεύσουμε απ’ το σύγχρονο τέναγος, την απραξία και περιθωριοποίηση απ’ την παγκόσμια κατάσταση.

Ας εξετάσουμε στη 2η ενότητα λοιπόν αρκετά συνοπτικά τη ροή των φιλοσοφικών ρευμάτων που σχημάτισαν το μωσαϊκό του αρχαίου κόσμου:

Προσωκρατικοί

• Τον 6ο αιώνα π.Χ. στην Ιωνία στα παράλια της Μ. Ασίας, σε αυτό το σταυροδρόμι πολιτισμών, αναφαίνονται οι πρώτοι σπινθήρες της φιλοσοφικής σκέψης που έτειναν να αμφισβητήσουν την πατροπαράδοτη θρησκεία και να αποκόψουν τη σκέψη του ανθρώπου από τα εξορθολογικά στοιχεία των «θεών» και των «πνευμάτων» που παρέμβαιναν στις φυσικές διαδικασίες. Πρώτοι οι φυσικοί φιλόσοφοι Θαλής ο Μιλήσιος, ο μαθητής του Αναξίμανδρος εφευρέτης του ηλιακού γνώμονα & ο Αναξιμένης, διατυπώνουν μια πρώιμη εξελικτική θεωρία των ειδών, προέλευσης τον όντων απ’ το νερό κατά τον πρώτο και απ’ τον αέρα από τον τελευταίο. Ο ποιητής και φιλόσοφος Ξενοφάνης απ’ την Κολοφώνα φέρει ενδοιασμούς και μιλά σκωπτικά για τις ανθρωπομορφικές αντιλήψεις των θεών, εκφράζοντας την γνώμη πως οι άνθρωποι επινόησαν, φαντάστηκαν και έπλασαν τους θεούς τους σύμφωνα με τις υποκειμενικές τους ιδιότητες και αδυναμίες, κι ότι αν υπάρχει μια ανώτερη δύναμη δεν έχει να κάνει με τις ανθρώπινες προσομοιώσεις. Ο Πυθαγόρας απ’ τη Σάμο που μετοίκησε Κρότωνα της Κ. Ιταλίας ύστερα από πολυάριθμες περιηγήσεις στην Αίγυπτο στη Βαβυλώνα και άλλα μέρη της Ελλάδος, ιδρύει την σχολή των Πυθαγορείων. Εισάγει μια νέα μορφή μονοθεϊστικής θεολογίας με στοιχεία μυστικισμού, αποτελώντας τον εμπνευστή για διάφορα ιστορικά κινήματα όπως αυτά του νεοπλατωνισμού, του χριστιανισμού, της Γαλλικής Επανάστασης κ.ά. Η διδασκαλία του διακήρυττε την ισονομία των δύο φύλων, την κοινοκτημοσύνη αγαθών, την αλληλεγγύη, την χορτοφαγία, την λιτότητα και την εγκράτεια εν γένει, σε ανάμιξη με την ενασχόληση της μουσικής, της γεωμετρίας, των μαθηματικών και της αστρονομίας. Του αποδίδεται η επινόηση της λέξεως «Κόσμος» και της φράσης «Αρχή δε τοι ήμισυ παντός». Οι αριθμοί για τους Πυθαγορείους δεν ήταν απλά μέτρα ποσοτήτων, αλλά η ουσία του κόσμου και είχαν συμβολική σημασία. Γνωστότερο απ’ όλα είναι το Πυθαγόρειο θεώρημα του ορθογωνίου τριγώνου (α2+β2=γ2) στη γεωμετρία, όπου σύμφωνα μ’ έναν περίεργο μύθο όταν το ανακάλυψε ο Πυθαγόρας προσέφερε εκατόμβη στους θεούς. Τα πιο χαρακτηριστικά τους αριθμητικά σύμβολα ήταν η Τετρακτύς και η Υγίεια γνωστή και ως Πεντάλφα, Πεντάγραμμα ή Αστεροειδές Πεντάγωνο. Στις γωνίες του άστρου τοποθετούσαν τα γράμματα της λέξης Υ-Γ-Ι-ΕΙ-Α.. Η Τετρακτύς ενσάρκωνε το τέλειο σύστημα αριθμών, καθότι το άθροισμα των 4 πρώτων ακέραιων αριθμών 1+2+3+4=10 ισούταν με τη δεκάδα, και ήταν βάση κάθε τετράεδρου σχήματος και αποτελούσε γι’ αυτούς κοινό μυστικό όρκο της κοινότητας. Για την ευθεία γραμμή έλεγαν ότι παριστάνει τη γνώση, το ισόπλευρο τρίγωνο ήταν η εικόνα της ψυχής και ο κύκλος αντιπροσώπευε τον θεό, και τον κύκλο της ζωής. Κάθε αριθμός της δεκάδας είχε γι’ αυτούς μυστικούς συμβολισμούς π.χ. 1=Νούς, 2=Δόξα, 3=Αριθμός του Όλου, 4=Δικαιοσύνη, 5=Γάμος…10=Τέλειο. Ο ίδιος αργότερα εκδιώχθηκε μαζί με τους μαθητές του από εκεί για τις ρηξικέλευθες και ανατρεπτικές πολιτικές ιδέες που προσπαθούσε να εισάγει στην πόλη. Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος απαρνούμενος το αξίωμα του βασιλιά που κληρονόμησε, καταφεύγει έξω απ’ τα τείχη της πόλης για να ζήσει ως ορέσκοος τρεφόμενος με χορταρικά και βότανα. Εισάγει τη διαλεκτική σχέση των αντιθέτων, αρνείται μέσω του στοχασμού του τη δημιουργία του κόσμου από θεϊκές παρεμβάσεις και ομολογεί ότι οι άνθρωποι αξιολογούν τον κόσμο και τη Φύση βάσει των υποκειμενικών τους συμφερόντων και αντιλήψεων και δεν συλλαμβάνουν την συνεχόμενη ροή και αλληλεπίδραση του συνολικού γίγνεσθαι, τη συνεχή μεταστοιχείωση του σύμπαντος, ιδέες που θα επισφραγισθούν ύστερα από πολλούς αιώνες απ’ τις σύγχρονες θετικές επιστήμες. Μια επίσης χαρακτηριστική του ρήση εκφράζει τη γνώμη πως η στείρα πολυμάθεια, δεν επαρκεί από μόνη της για να βελτιώσει την κατανόηση του ανθρώπου. Ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος στην Κ. Ιταλία, χορτοφάγος ποιητής, φιλόσοφος και μυστικιστής, επηρεασμένος απ’ τους προγενέστερους θεμελιώνει εν σπέρματι τις βασικές αρχές της Χημείας και της Θερμοδυναμικής, διατυπώνοντας τη θεωρία ότι ο κόσμος αποτελεί την προσομοίωση μιας πεπερασμένης σφαίρας (Σφαίρος), όπου εντός της αντιμάχονται οι αντίρροπες δυνάμεις της Φιλότητος (ένωση) και του Νείκους (μάχη,απώθηση). Ο Παρμενίδης απ’ την Ελέα της Κ. Ιταλίας και ο μαθητής του Ζήνων, με τα παροιμιώδη μαθηματικά του παράδοξα, εισάγουν τις ιδέες της ακινησίας του χώρου, της ανυπαρξίας του χρόνου και την έννοια του Απείρου. Υποστηρίζουν πως η πραγματική μορφή του κόσμου δεν έχει να κάνει με το πώς αυτή προσλαμβάνεται και ερμηνεύεται απ’ την ανθρώπινη αντίληψη. Υπέρμαχος της ελευθερίας ο Ζήνων, λέγεται σύμφωνα με την παράδοση ότι ρίσκαρε τη ζωή του για να πολεμήσει εναντίον ενός τυράννου που ανήλθε στην εξουσία της πατρίδας του. Ο Δημόκριτος απ’ τα Άβδηρα, φυσικός φιλόσοφος που καταπιάστηκε με πληθώρα συγγραμμάτων ποικίλου περιεχομένου (60), φυσικής, μαθηματικών, γεωλογίας, ηθικής, μουσικής κ.ά. υποστήριξε τη θεωρία ότι τα πάντα γύρω μας αποτελούνται από άτομα και κενό, πως οι αισθήσεις της όρασης, της γεύσης και της οσμής είναι συμβατικές, καθώς επίσης και ότι υφίστανται πολλαπλοί κόσμοι και σύμπαντα. Υποστήριζε τη γνώμη ότι η πείνα σ’ ένα ελεύθερο δημοκρατικό πολίτευμα είναι προτιμότερη απ’ την ευδαιμονία σ’ ένα τυραννικό και δυναστικό, κι ότι πρέπει να κυβερνούν οι συνετοί και οι άξιοι. Έλεγε ότι η αληθινή πηγή της ευτυχίας δεν προέρχεται απ’ τα υλικά αγαθά και τα χρήματα, αλλά από την ορθή σκέψη και τον πλούτο της μάθησης κι ότι ο χειρότερος τρόπος για την ανατροφή των νέων είναι να τους δίνονται όλες οι ευκολίες, γιατί η ευκολία γεννά τον εθισμό στις ηδονές και από αυτές προέρχεται κάθε κακοήθεια. Τα περισσότερα συγγράμματα του χάθηκαν και καταστράφηκαν. Ο ιατροφιλόσοφος Ιπποκράτης διαποτισμένος απ’ τις ιδέες του Ηρακλείτου υποστήριξε ότι η υγεία του σώματος εξαρτάται κυρίως απ’ την κυκλική εναλλαγή των ουσιών στις τροφές, το ξηρό, το υγρό, το θερμό, το ψυχρό, το ξινό, το πικρό, το γλυκό, το αλμυρό κ.ό.κ. Στον όρκο του προς τους νέους ιατρούς συμβούλευε πως πρέπει να διατελούν το έργο τους ευσυνείδητα και όχι με γνώμονα την χρηματική ανταμοιβή, έχοντας ως πρωταρχικό τους μέλημα την ανιδιοτέλεια του επιστήμονα. Έλεγε «η τροφή σου να είναι το φάρμακο σου, και το φάρμακο σου να είναι η τροφή σου». Ο Αναξαγόρας απ’ τις Κλαζομενές της Μ. Ασίας μετοίκησε στην Αθήνα και υπήρξε δάσκαλος του πολιτικού Περικλή στον λεγόμενο «χρυσό αιώνα» της δημοκρατίας. Εξέφρασε τη θεωρία ότι ο κόσμος κινείται από έναν οικουμενικό Νού και όχι από κάποια ανθρωπομορφική θεότητα. Ασχολήθηκε με την παρατήρηση του έναστρου στερεώματος, διατυπώνοντας την άποψη ότι ο Ήλιος είναι πύρινος λίθος, και κατηγορήθηκε από τους Αθηναίους για αθεϊα και έλλειψη πατριωτισμού αφού αποποιήθηκε και τα πολιτικά του δικαιώματα και την πατρική του περιουσία. Οι πυθαγόρειοι Φιλόλαος ο Κροτωνιάτης και Αρίσταρχος ο Σάμιος, πρώτοι στήριξαν και θεμελίωσαν την ιδέα του ηλιοκεντρικού συστήματος και της κίνησης της Γής, ιδέα που λησμονήθηκε για 2.000 χρόνια έναντι του αριστοτέλειου γεωκεντρικού συστήματος, μέχρι να τις επαναφέρουν στο φώς ο Κοπέρνικος και ο Γαλιλαίος. Ο επίσης πυθαγόρειος Αρχύτας ο Ταραντίνος, πολιτικός φιλόσοφος και μαθηματικός της Κ. Ιταλίας, συσχέτισε την αρμονία και την αριθμητική με την μουσική και υπήρξε πρόδρομος ιδεών σαν αυτές του Karl Marx, αφού έλεγε ότι: «Με την ανακάλυψη του λογισμού, θα μπεί ένα τέλος στις εμφύλιες διαμάχες και θα ενισχυθεί η ομόνοια. Αν γινόταν αυτό, η απληστία θα εξαφανιζόταν και θα την αντικαθιστούσε η εντιμότητα. Μέσω του λογισμού μπορούμε να συμφωνήσουμε ο ένας με τον άλλον. Με τον τρόπο αυτό, οι ενδεείς καλύπτονται απ’ τους εύπορους και οι πλούσιοι δίνουν στους φτωχούς, καθώς και οι δύο πλευρές μοιράζονται την πεποίθηση πως αυτό είναι το δικαιότερο». Τέλος ο σοφιστής Πρωταγόρας είπε την αξιοσημείωτη φράση, πως για όλα τα πράγματα, μέτρο είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, και στήριξε την αγνωστική θέση πως σχετικά με τους θεούς δεν γνωρίζουμε αν υπάρχουν, ούτε αν δεν υπάρχουν.

Σωκράτης-Πλάτων-Αριστοτέλης


Το τρίπτυχο των λεγόμενων κλασικών αυτών φιλοσόφων, έχει αφήσει μια αίσθηση συντηρητισμού και κάτι του έωλου και απαρχαιωμένου στους περισσότερους νέους, και ενδέχεται εν μέρει να είναι έτσι όσον αφορά κάποιες επιμέρους απόψεις, παρά ταύτα ακόμη μέχρι σήμερα μπορούμε να ανακαλύψουμε αρκετά ενδιαφέροντα ψήγματα που πηγάζουν από τη σκέψη τους και τα οποία συνήθως δεν τονίζονται.
Ο Σωκράτης με την «μαιευτική» του μέθοδο ενσάρκωσε τη λεγόμενη «αλογόμυγα» στον σβέρκο της αρχαίας Αθήνας, προκαλώντας τους συμπολίτες του να επαναστοχασθούν επάνω σε ιδέες και ζητήματα που αυτοί θεωρούσαν ως απολύτως αυτονόητα, στην ηθική, στην πολιτική και τις διάφορες συμβατικές αξίες, παροτρύνοντας τους νέους να μην ασχολούνται μόνο με την εκγύμναση του σώματος τους αλλά και με την άσκηση της σκέψης τους. Δίδασκε χωρίς ανταμοιβή νέους και ανθρώπους προερχόμενους από όλα τα κοινωνικά στρώματα και ακολουθούσε έναν τρόπο ζωής που τον χαρακτήριζε η λιτότητα τόσο στην διατροφή όσο και στην ένδυση. Έθετε ερωτήματα όπως τί είναι δικαιοσύνη, δημοκρατία, νόμος, γάμος»; Και ως αποτέλεσμα αυτού, πολλοί «ειδήμονες» επάνω σε αυτά τα ζητήματα αποδεικνύονταν συχνά αμαθείς στην ουσία και αδύναμοι να απαντήσουν επαρκώς σε τέτοιου είδους ερωτήματα. Ο μαθητής του Πλάτων έντονα διαποτισμένος από τη διδασκαλία που εισήγαγαν οι πυθαγόρειοι και ο Σωκράτης, φαντάστηκε την ιδανική «Πολιτεία» στο ομώνυμο έργο του, σαν μια ουτοπική πόλη όπου η ευημερία των κατοίκων της θα ήταν συνάρτηση μιας ευρύτερης παιδείας που θα λάμβαναν από μικρή ηλικία και θα περιλάμβανε την ενασχόληση με την γεωμετρία, τη μουσική, την αστρονομία, καθώς και την ισονομία των δύο φύλων σε συνδυασμό με την κοινοκτημοσύνη των υλικών αγαθών. Ανέφερε σε μια παραίνεση του: «Να είσαι διανοητικά αυτόνομος, να ζείς με αυτάρκεια και σε αρμονία με τη Φύση, αποφεύγοντας σφαλερές αξίες όπως είναι η φήμη, ο πλούτος και η δύναμη που επιφέρουν δεινά και προξενούν μοχθηρό χαρακτήρα». Θεωρούσε ότι η δικαιοσύνη πάσας νομοθεσίας έγκειται στο γεγονός ότι θα οφείλει να συμβαδίζει και να ευθυγραμμίζεται με την ανθρώπινη Φύση και όχι να είναι κάτι το αυθαίρετο και ανεξάρτητο από αυτήν. Αναζήτησε την ιδανική μορφή πολιτεύματος στην αρχή των φιλοσόφων και στην φιλοσοφία των αρχόντων, έχοντας κατά νού τον δάσκαλο του Αρχύτα. Παρομοίωσε την απαιδευσία με την παραβολή ενός σπηλαίου, όπου οι αμαθείς άνθρωποι είναι εκ γενετής εσώκλειστοι δεσμώτες της υπόγειας σπηλιάς με αλυσίδες, και σε όλη την ζωή τους βλέπουν μόνο ψευδαισθητικές απεικονίσεις ειδώλων του αληθινού κόσμου, έχοντας συνηθίσει τα μάτια τους στης συνθήκες του σκοταδιού και πως η παιδεία του ανθρώπου αποτελεί τον απεγκλωβισμό από το σκοτάδι του σπηλαίου και την έξοδο του στο αληθινό φώς του κόσμου. Ο μαθητής της Ακαδημείας του Πλάτωνος, Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης, πολυγραφότατος στοχαστής και επιστήμονας καταπιάστηκε και εγκαινίασε νέους κλάδους όπως η Μετεωρολογία, η Βιολογία, η Ψυχολογία, η Λογική κ.ά. Υποστήριξε την έννοια της αριστοκρατίας στην «Πολιτεία» του, που είχε την έννοια της αξιοκρατίας των αρίστων στο πνεύμα και όχι την αλλοιωμένη εκδοχή απλώς του οικονομικά εύπορου που επικράτησε μετέπειτα. Εξέφρασε την ιδέα ότι οι διάφοροι παράγοντες του κοινωνικοπολιτικού χώρου θα πρέπει να ανανεώνονται και να αλλάζουν θέση σε τακτικά χρονικά διαστήματα, ώστε να αποφεύγεται όσο το δυνατότερο η οικονομική τους διαφθορά και η κατάχρηση της εξουσίας. Έλεγε ότι οι νόμοι επίσης πρέπει κατά καιρούς και να ανανεώνονται κατόπιν λογικής επανεξέτασης, και όχι να παραμένουν αμετακίνητοι, κι ότι αν κάποιος τολμήσει να καταλύσει τη δημοκρατία με τυραννικό πολίτευμα, αυτός που θα τον σκοτώσει να τιμάται ως πρόσωπο ιερό και η περιουσία του να δημεύεται στο λαό.

Κυνικοί – Επικούρειοι – Στωικοί – Σκεπτικοί

Ιδρυτής της Κυνικής φιλοσοφίας υπήρξε ο Αντισθένης, μαθητής του Σωκράτη. Διατύπωσε ρήσεις όπως ότι «η απαρχή της κατανόησης και της μάθησης, είναι η εξέταση των εννοιών των λέξεων», και πως «οι νόμοι είναι αναγκαίοι μόνο για τα άβουλα πλήθη κι όχι για τους σκεπτόμενους ανθρώπους, γιατί αυτοί υπακούν στο νόμο της εσωτερικής τους συνείδησης». Η Κυνική φιλοσοφία χαρακτηριζόταν από μια στάση περιφρόνησης και αμφισβητήσεως των συμβατικών αξιών του πολιτισμού, που γι’ αυτούς δεν ήταν τίποτε άλλο από μια ανούσια σκουπιδοπαραγωγή, άρνηση του κράτους και της κοινωνικής τάξης κι έκλινε προς έναν πιο φυσιοκρατικό πρωτόγονο τρόπο διαβίωσης, συνοδευόμενο από έναν απέριττο τρόπο διατροφής που περιλάμβανε τα απολύτως αναγκαία και απαραίτητα για την σωματική επιβίωση. Χαρακτηριστικότερη ενσάρκωση των παραπάνω θεωρείται ο περίφημος Διογένης απ’ τη Σινώπη που σύμφωνα με την παράδοση κατοικούσε μέσα σ’ ένα πιθάρι. Βλέποντας μια φορά ένα παιδί να πίνει νερό με τις χούφτες από μια βρύση, έσπασε το κύπελλο του και αναφώνησε: «Να, ένα παιδί με νίκησε στην απλότητα». Καθώς και πολλοί άλλοι ελάσσονες άνδρες και γυναίκες κυνικοί, όπως η Ιππαρχία που εγκατάλειψε την αριστοκρατική της περιουσία για να ζήσει με τον σύζυγό της κυνικό φιλόσοφο Κράτη. Ο Επίκουρος, καταγόμενος απ’ την περιοχή του σημερινού Γέρακα, υπήρξε ιδιαιτέρως δημοφιλής και αγαπητός στον αρχαίο Ρωμαϊκό κόσμο. Έζησε στην Αθήνα, ιδρύοντας τον λεγόμενο Κήπο του, ενδιάμεσα Αθήνας και Πειραιά. Εξέλιξε την ατομική θεωρία του Δημόκριτου, αρνήθηκε την οποιαδήποτε ανάμειξη υπερβατικών δυνάμεων στον ανθρώπινο κόσμο, καθιστώντας τους ίδιους τους ανθρώπους απολύτως υπεύθυνους για τις πράξεις τους. Έλεγε πως δεν πρέπει να διακατέχει την σκέψη μας κανένας υπερβολικός θαυμασμός για τίποτε απ’ αυτά που βλέπουμε. Ανέπτυξε μια φιλοσοφική μέθοδο μέσω της οποίας δύναται κανείς να προσεγγίσει την αληθινή ευχαρίστηση, ακολουθώντας έναν απλό τρόπο ζωής κοντά στη Φύση, καθορισμένο απ’ το μέτρο όπου λίγο κρασί και τυρί με φίλους αποτελούσε τη μέγιστη ευωχία και την αποχή απ’ το οτιδήποτε προξενεί σύγχυση και διαταραχή στο νού του ανθρώπου. Συμβούλευε γι’ αυτό την αποχή απ’ τις πολιτικές φιλονικίες, κι έλεγε πως τα κτήματα και όσα περισσότερα αποκτάς, μετατρέπουν σταδιακά εσένα σε κτήμα τους. και έτσι συχνά ο Κήπος του συκοφαντήθηκε από τρίτους. Οι Στωικοί αποτέλεσαν ένα μείγμα ανανεωμένων ιδεών του Κυνισμού, με άλλες προγενέστερων στοχαστών με κυριότερους εκπροσώπους του το Χρύσιππο, το Ζήνωνα τον Κιτιέα, τον απελευθερωμένο δούλο Επίκτητο και τον ρωμαίο αυτοκράτορα Μ. Αυρήλιο. Ο Ζήνων σε μια πραγματεία του τίθεται να μας αποδείξει ότι δεν είμαστε κάτοικοι ενός ορισμένου δήμου ή πόλης, χωρισμένοι οι μεν απ’ τους δε, με ιδιαίτερο δίκαιο και αποκλειστικούς νόμους, αλλά θα πρέπει να εκλαμβάνουμε ως συμπολίτες μας όλους τους ανθρώπους σα να ήταν συνδημότες μας. Ο στωικισμός φαντάζεται έναν συμπαντικό θεό για όλη την οικουμένη, χειραφετεί το άτομο απορρίπτοντας την υποδούλωση του πολίτη. Διδάσκει την εσωτερική διεργασία του καθενός με τον εαυτό του και ότι πρωταρχικό του μέλημα είναι η ατομική του βελτίωση, ανεξαρτήτως πολιτεύματος, κι ότι μόνο μέσα του ο καθένας μπορεί να ανακαλύψει αληθινά τα καθήκοντα του. Τέλος, οι Σκεπτικοί φιλόσοφοι, με βασικότερους αυτών τους Πύρρωνα και Καρνεάδη, ανέλυσαν διεξοδικά την σχετικότητα των ανθρωπίνων αντιλήψεων και την άρνηση της οποιασδήποτε απολυτότητας, λέγοντας πως: «Σκεπτικισμός είναι η ικανότητα να βρίσκει κανείς με οποιονδήποτε τρόπο αντιθέσεις ανάμεσα στα φαινόμενα και εξ’ αιτίας της ισοδυναμίας των αντίρροπων στοιχείων οδηγούμαστε σταδιακά σε μια ισορροπία και από εκεί στην ψυχική ηρεμία». Επίσης ο Καρνεάδης εξηγούσε πως: «Οι άνθρωποι θέσπισαν τους νόμους για τον εαυτό τους χάρη στην ωφέλεια, κι ανάμεσα στους ίδιους συχνά οι νόμοι αλλάζουν και τροποποιούνται σύμφωνα με τις περιστάσεις, δεν υφίσταται φυσικό δίκαιο. Αυτοί και τα άλλα έμψυχα όντα κινούνται με γνώμονα έναν ωφελιμισμό. Συνεπώς η ανθρώπινη δικαιοσύνη συνιστά ένα σχετικό επινόημα».

Είναι απολύτως εύλογο λοιπόν, γιατί όλες αυτές οι σπουδαίες εκλάμψεις της ανθρώπινης σκέψης δεν διδάσκονται ή διαστρεβλώνονται και παραγκωνίζονται απ’ τα εκπαιδευτικά ιδρύματα του οποιουδήποτε συστήματος. Ακριβώς γιατί οι καρποί αυτών των ιδεών βάζουν σε κίνηση το μυαλό του ανθρώπου, το κάνουν να κρίνει, να εξερευνά, να αμφισβητεί, να δημιουργεί και να αξιολογεί τα πάντα γύρω του χωρίς δίοπτρα μυωπίας ή φανατισμούς, αντί να το κάνει να μισεί και να αποστρέφεται τη γνώση. Νομίζω ότι από εκεί μέσα ο καθένας μας μπορεί να αρδεύσει απαντήσεις σε πολλά από τα προβλήματα του συγχρόνου πολιτισμού. Και ακριβώς επειδή αυτοί που θέλουν να διοικούν το εκάστοτε σύστημα οποιουδήποτε τύπου, μεγάλο ή μικρότερο, βολεύονται μόνο από συσκοτισμένους δεσμώτες σπηλαίων και ουδέποτε στ’ αλήθεια από πολίτες με συγκροτημένη-καλλιεργημένη ελεύθερη σκέψη, αντί προβάτων και στείρων φωνασκούντων. Γιατί επίσης κανείς επίδοξος δημαγωγός ή έμπορος που επιδιώκει να πλουτίζει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, πουλώντας ψευδαισθήσεις, πλαστή ευμάρεια, άχρηστα και μη αναγκαία πράγματα στους συνανθρώπους του, δεν μπορεί να εδραιώσει κανένα οικονομικό σύστημα βασιζόμενος σε αφυπνισμένους. Σε αυτόνομες προσωπικότητες που παύουν να είναι ουτιδανές μάζες και πιθηκάνθρωποι και εξέρχονται ολοζώντανοι ελεύθεροι άνθρωποι στο φύσημα των καθαρών ανέμων.